فرصتی برای بهره‌برداری صحیح و متعهدانه از اقیانوس‌ها؛ با وجود فشارها و تحریم‌ها، به مدد تخصص، تجربه، تجهیزات و امکانات داخلی، اقتصاد دریایی کشور پابرجاست و کنوانسیون‌های بین‌المللی دریایی رعایت می‌کند.

به گزارش صنعت‌صنف، علی‌اکبر مرزبان، معاون امور دریایی سازمان بنادر و دریانوردی در نوشتاری به بیان فلسفه نامگذاری روز جهانی دریانوردی و اهمیت شعارهای منتخب هر سال در این‌باره پرداخته است.

تاریخچه روز جهانی دریانوردی

روز جهانی دریانوردی (World Maritime Day) از سوی سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) پایه‌گذاری شد؛ سازمانی تخصصی وابسته به ملل متحد که مقر آن در لندن، پایتخت انگلستان قرار دارد و اکنون 176 کشور عضو آن هستند. پیش از آنکه به جایگاه روز جهانی دریانوردی بپردازیم، ضروری است با خود سازمان آشنایی داشته باشیم، چرا که این روز و شعارهای مرتبط با آن، ابتکار همین نهاد تخصصی است.

سازمان بین‌المللی دریانوردی یکی از آژانس‌های تخصصی ملل متحد است که کنوانسیون تأسیس آن سال 1948 به تصویب رسید و پس از گذشت یک دهه، در سال 1958 شرایط لازم برای آغاز فعالیتش فراهم شد. ایران نیز از همان ابتدا در مذاکرات ایجاد این سازمان نقش فعالی داشت و سال 1958 رسماً به عضویت آن درآمد.

این سازمان 4 حوزه مأموریتی اصلی دارد: نخست، حفظ و ارتقای ایمنی و امنیت دریانوردی؛ دوم، حفاظت از محیط‌زیست دریایی در برابر آثار ناشی از فعالیت‌های کشتیرانی؛ سوم، ارتقای بهره‌وری کشتیرانی و چهارم، جبران خسارت‌های ناشی از آلودگی‌های نفتی و دیگر آلاینده‌های دریایی. در این حوزه‌ها IMO از 1958 تاکنون صدها قطعنامه، توصیه‌نامه، بخشنامه، دستورالعمل و به‌ویژه بیش از 32 کنوانسیون و معاهده دریایی به تصویب رسانده است.

از مهم‌ترین کنوانسیون‌های این سازمان می‌توان به کنوانسیون ایمنی جان اشخاص در دریا (SOLAS)، کنوانسیون پیشگیری از آلودگی دریا (MARPOL)، کنوانسیون استانداردهای آموزش، صدور گواهینامه و نگهبانی دریانوردان (STCW) و کنوانسیون مربوط به جست‌وجو و نجات دریایی اشاره کرد. این اسناد نشان‌دهنده نقش بی‌بدیل IMO در ارتقای ایمنی، حفاظت از محیط‌زیست و توسعه صنعت کشتیرانی جهانی است.

حدود 35 سال پیش، سازمان بین‌المللی دریانوردی با توجه به اهمیت دریا در زندگی بشر و اقتصاد کشورها به‌ویژه در حوزه حمل‌ونقل دریایی، تصمیم گرفت روزی را به پاسداشت خدمات صنعت کشتیرانی اختصاص دهد، زیرا بیش از 85 درصد تجارت جهانی از نظر حجم کالا، از طریق دریا و کشتی انجام می‌شود. بر این اساس، یک روز به عنوان روز جهانی دریانوردی نامگذاری شد که معمولاً در هفته پایانی سپتامبر همزمان با هفته نخست مهرماه است. بسته به سال، ممکن است این روز در تاریخ‌های 24، 25 یا 26 سپتامبر باشد.

خوشبختانه در ایران نیز چند سالی است روز جهانی دریانوردی در تقویم رسمی کشور در تاریخ هشتم مهرماه ثبت شده و گرامی داشته می‌شود.

فلسفه نامگذاری روز جهانی دریانوردی

در این میان سازمان جهانی دریانوردی از تمام دولت‌ها می‌خواهد این روز را گرامی بدارند و به جامعه و مردم توجه دهند تا بدانند بسیاری از وسایلی که در خانه‌های‌شان می‌بینند، در واقع در گوشه‌وکنار دنیا تولید می‌شوند و از طریق دریا به دست آنها می‌رسند. همچنین بسیاری از کالاهایی که امروز مصرف می‌کنیم، حاصل همین مبادلات دریایی است. بنابراین مردم باید شکرگزار باشند، نعمت‌های خود را قدر بدانند و به ارزش صنعت کشتیرانی و جایگاه دریانوردان محترم توجه کنند.

فلسفه نامگذاری روز جهانی دریانوردی نیز همین است؛ فرصتی برای قدردانی از جامعه دریایی و بندری و گروه‌ها و شاخه‌های مختلف فعال در این حوزه. علاوه بر این، معرفی این صنعت به مردم، جامعه و جهان نیز از اهداف آن است.

از همان سال‌های آغازین تعیین این روز، IMO تصمیم گرفت هر سال شعاری را برای روز جهانی دریانوردی انتخاب کند. این شعار ابتدا توسط دبیرکل IMO پیشنهاد و سپس به شورای این سازمان ارائه می‌شود. در صورت تصویب شورا، شعار به‌ عنوان محور برنامه‌های سال بعد اعلام می‌شود.

شعارها بر اساس مهم‌ترین مسائل و چالش‌های روز جامعه جهانی دریانوردی انتخاب می‌شود؛ موضوعاتی که لازم است کشورهای عضو بیش از پیش به آنها توجه کنند. در واقع، این شعارها رویکردی برای هدایت نگاه‌ها به سمت دستورکارهای کلیدی روز دنیاست.

اقیانوس ما؛ تعهد ما، فرصت ما

شعار امسال که به تصویب IMO رسیده است، چنین است: «اقیانوس ما؛ تعهد ما، فرصت ما». اما منظور چیست؟ «اقیانوس» در واقع همه آب‌ها را شامل می‌شود؛ دریا نیز بخشی از همین گستره است اما اقیانوس‌ها وسعتی بسیار فراتر دارند. دلیلش هم روشن است: اقیانوس‌ها همان دریاها هستند اما در ابعادی گسترده‌تر.

چرا گفته شده «تعهد ما و فرصت ما»؟ زیرا دریا سرشار از فرصت است: از صنعت شیلات و ماهیگیری گرفته تا تحقیقات گوناگون درباره آبزیان؛ از منابع زیرزمینی بستر دریا که عمدتاً نفت و گاز است تا دیگر فرصت‌های خدادادی همچون گردشگری و تفریحات دریایی.

بنابراین پرسش اساسی این است: آیا بشر از این فرصت‌ها به‌درستی استفاده می‌کند؟ آیا جمهوری اسلامی ایران با داشتن 5800 کیلومتر مرز آبی در شمال و جنوب، توانسته از این نعمت الهی که حتی در قرآن کریم نیز در چندین مورد به آن اشاره شده به شایستگی بهره‌برداری کند؟ در قرآن هم به نعمت‌های دریا برای مردم اشاره شده و هم به نقش کشتیرانی.

حال باید دید ما و دیگر کشورها تا چه میزان توانسته‌ایم با وجود همه پیشرفت‌های بشر در یک قرن اخیر، از این ظرفیت‌ها استفاده کنیم: در انرژی و منابع زیرزمینی چه میزان؟ 10 درصد، 20 درصد یا بیشتر؟ در شیلات چطور؟ در کشتیرانی، در گردشگری و دیگر بخش‌ها چه مقدار؟ مجموع این فعالیت‌ها همان چیزی است که امروز از آن به ‌عنوان «اقتصاد دریایی»، «اقتصاد آبی» یا «توسعه دریامحور» یاد می‌شود؛ مفاهیمی که خوشبختانه در کشور ما نیز جایگاه پیدا کرده‌اند.

پس، اقیانوسی که ۷۰ درصد سطح جهان را پوشانده و خداوند به‌ عنوان نعمتی بزرگ در اختیار بشر قرار داده، باید فرصتی برای بهره‌برداری صحیح باشد. این همان بخش «فرصت ما»ست.

اما پیش از آن، بخش «تعهد ما» مطرح می‌شود: آیا هنگام استفاده از این فرصت‌ها، به تعهداتی که نسبت به آنها داریم عمل می‌کنیم؟ این تعهدات چیست؟ مهم‌ترین آنها، تعهدات زیست‌محیطی است. آیا در بهره‌برداری از منابع زیرآبی به تعهد خود مبنی بر عدم آلودگی آنها پایبندیم؟

دوم، در حمل‌ونقل دریایی و فعالیت‌های کشتیرانی، آیا به تعهدات‌مان برای جلوگیری از آلودگی ناشی از کشتی‌ها عمل می‌کنیم؟

سوم، حتی فراتر از دریا، صنایع ساحلی همچون پتروشیمی‌ها و پالایشگاه‌ها که پساب‌ها و آلاینده‌های خود را به آب‌ها سرازیر می‌کنند، متعهدند از آسیب به محیط‌زیست جلوگیری کنند. این تعهدات تنها محدود به دریا نیست، بلکه خشکی و مدیریت پسماندها و زباله‌ها را نیز شامل می‌شود. در همین راستا، «کنوانسیون لندن» برای مدیریت پسماندها و جلوگیری از آلودگی دریا تصویب شده است.

بنابراین ما علاوه بر تعهد به پیشگیری از آلودگی، تعهد به مقابله با آن در صورت وقوع نیز داریم. مهم‌تر از همه این است که آیا واقعاً به این تعهدات عمل می‌کنیم؟ این پرسشی است که روز جهانی دریانوردی هر ساله یادآوری می‌کند.

تعهد دیگر ما این است که حالا که کشتی‌ها فعالند و به‌سختی کار می‌کنند، دریانوردان ما باید از حمایت‌های لازم برخوردار شوند. اگر در دریا خدای‌ناکرده حادثه‌ای رخ دهد، پرسش اینجاست: آیا کشوری ساحلی که هیچ ارتباط مستقیمی با کشتی ندارد اما کشتی صرفاً از آب‌های ساحلی آن در حال تردد است، تعهدی نسبت به این کشتی دارد که در شرایط اضطراری یا سانحه قرار گرفته است؟ و مهم‌تر از آن، تعهد من نسبت به افرادی که روی کشتی کار می‌کنند، خدمه یا حتی مسافران کشتی چیست؟

بنابراین ما در این حوزه با مجموعه‌ای از تعهدات بین‌المللی روبه‌رو هستیم. برای نمونه، کنوانسیون‌های مقابله با آلودگی دریایی مانند OPRC یا کنوانسیون‌های مرتبط با تجسس و نجات (SAR) که همه کشورها و کشتی‌ها فارغ از پرچم‌شان در شرایط اضطرار به اجرای آن متعهدند.

پس ما فرصتی داریم تا از دریا در ابعاد مختلف بهره‌برداری کنیم اما در کنار فرصت‌ها، تعهداتی نیز وجود دارد. به عنوان نمونه در حوزه صیادی، این پرسش مطرح می‌شود: آیا استفاده من از منابع آبزی مانند گونه‌های مختلف ماهی به چرخه طبیعی زیست‌بوم دریایی آسیب می‌زند یا خیر؟ اینجاست که تعهد به‌ طور مستقیم به مسئولیت تبدیل می‌شود. در واقع، تعهد یعنی مسئولیت؛ و این شعار، شعاری کلیدی است.

سوخت‌های فسیلی مهم‌ترین چالش‌ جهانی

در حوزه سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) نیز هر سال بر اساس چالش‌های روز، شعاری تعیین می‌شود. امروز یکی از مهم‌ترین چالش‌های جهان، استفاده از سوخت‌های فسیلی و سهم آنها در آلودگی جوی و انتشار گازهای گلخانه‌ای است. این موضوع اکنون به تعهدی جدی برای همه کشورها تبدیل شده است. شاید 50 سال پیش چنین حساسیتی وجود نداشت اما امروز با رشد مخاطرات محیط‌ زیستی، اهمیت این موضوع بیش از پیش نمایان شده است. اگرچه سهم صنعت کشتیرانی در آلودگی‌های جوی تنها حدود 2.5 تا ۳ درصد است اما حتی همین میزان نیز باید کاهش یابد.

در این میان، بحث‌های متعددی مطرح است؛ از جمله سهم کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه، میزان مشارکت هر کدام و اینکه چه کسی بیشتر باید هزینه کند و چه کسی بیشتر بهره‌مند می‌شود؟ بدون ورود به جزئیات فنی، باید گفت حرکت به سمت سوخت‌های پاک و جایگزین همچون گاز، هیدروژن، متانول و اتانول اجتناب‌ناپذیر است. ما نیز باید ضمن توجه به منافع ملی، از فناوری‌های روز دنیا عقب نمانیم و در حوزه سوخت‌های جایگزین تحقیق و سرمایه‌گذاری کنیم.

وزارت نفت در این زمینه تعهداتی دارد. در برنامه هفتم پیشرفت، نیز در برنامه جامع تحقق سیاست‌های کلی نظام در حوزه دریا تأکید شده باید به سمت تولید سوخت‌های کم‌سولفور منطبق با الزامات سازمان بین‌المللی دریانوردی حرکت کنیم؛ هم برای مصرف ناوگان ملی و هم برای حضور در بازار منطقه‌ای سوخت‌رسانی. بازاری که گفته می‌شود ارزش آن حدود ۷۰ تا ۸۰ میلیارد دلار است.

از این‌ رو، آیین‌نامه سوخت‌رسانی نیز به تصویب هیئت وزیران رسیده و این خود فرصتی بزرگ برای کشور محسوب می‌شود. دریا تنها بستر فعالیت‌های حمل‌ونقل نیست، بلکه فرصتی است برای ایجاد ده‌ها خدمت جانبی از جمله خدمات سوخت‌رسانی، بیمه‌ای و دیگر فعالیت‌هایی که می‌تواند منافع ملی و اقتصادی قابل توجهی به همراه داشته باشد.

کشتیرانی پایدار با ایمنی دریانوردی

بحث کشتیرانی پایدار که در 3-2 سال اخیر نیز به ‌عنوان یکی از شعارهای اصلی ما مطرح بوده، در کنار ایمنی دریانوردی اهمیت ویژه‌ای دارد. موضوع توسعه پایدار که از سوی سازمان ملل با معرفی 17 هدف کلان دنبال می‌شود، بستری برای طرح مفهوم کشتیرانی پایدار نیز فراهم کرده است.

کشتیرانی پایدار در واقع در گرو ایمنی پایدار دریانوردی است؛ به این معنا که کشتیرانی باید همواره برقرار و پایدار بماند. دلیل آن روشن است: برای تحقق تجارت جهانی پایدار و استمرار نقل‌وانتقال کالا بین کشورها، پایداری صنعت کشتیرانی ضروری است. بیش از ۸۵ درصد حمل‌ونقل کالاها در دنیا از نظر حجم از طریق دریا انجام می‌شود، بنابراین آشکار است که نیازمند کشتیرانی پایدار هستیم.

اما این پایداری بدون ایمنی دریانوردی امکان‌پذیر نیست. ایمنی دریانوردی مفهومی چندبُعدی است که حداقل 4 حوزه را در بر می‌گیرد: نخست ایمنی خود کشتی به‌ عنوان یک سرمایه بزرگ، چرا که مالک یا سرمایه‌گذار میلیون‌ها دلار برای خرید و تجهیز کشتی هزینه کرده است. دوم ایمنی سرنشینان، خدمه و مسافران کشتی. سوم ایمنی کالاهای باارزش حمل‌شده که گاهی ارزش آنها به میلیاردها دلار می‌رسد. چهارم ایمنی کشورهای ساحلی که کشتی‌ها در آب‌های سرزمینی آنها تردد می‌کنند، زیرا هرگونه حادثه یا نقص ایمنی می‌تواند خسارات زیست‌محیطی و اقتصادی برای این کشورها به همراه داشته باشد. بنابراین بحث پایداری کشتیرانی را باید همگام با توسعه پایدار اقتصاد جهانی و به ‌عنوان پیش‌نیاز آن در نظر گرفت.

درباره وضعیت ایمنی در ایران، با وجود فشارهای حداکثری تحریم‌ها در سال‌های اخیر، صنعت کشتیرانی کشور با اتکا به ظرفیت‌های داخلی توانسته مسیر خود را حفظ کند. همان‌طور که مقام معظم رهبری تأکید کرده‌اند، قدرت باید درون‌زا باشد؛ این امر تنها محدود به حوزه نظامی نیست و در بخش اقتصادی نیز جلوه دارد. یکی از مهم‌ترین عرصه‌هایی که می‌توان به آن پرداخت، حوزه‌های دریایی است. این موضوع در سیاست‌های کلی نظام در سال ۱۴۰2 ابلاغ شد و سپس در مصوبه هیئت وزیران در اردیبهشت ۱۴۰3 و برنامه هفتم پیشرفت نیز مورد تأکید قرار گرفت.

دریانوردی؛ شغل جذاب و درآمدزا

خوشبختانه با تکیه بر دانش بومی، امروز می‌توان گفت حدود ۹۹ درصد دریانوردان ناوگان ملی ایران، ایرانی هستند و این امر به ‌طور مستقیم امنیت و ایمنی کشور را تقویت می‌کند.

با وجود فشارها و تحریم‌ها، به مدد تخصص، تجربه، تجهیزات و امکانات داخلی، اقتصاد دریایی کشور پابرجاست و استانداردهای لازم را به ‌عنوان عضو کنوانسیون‌های بین‌المللی دریایی رعایت می‌کند.

در حوزه آموزش دریانوردی نیز اقدامات گسترده‌ای شده است. هم‌اکنون حدود 61 مؤسسه آموزش دریایی در کشور فعالند که 3 تا 4 مورد از آنها دانشگاه محسوب می‌شوند. این مراکز در حوزه‌های افسری، از جمله مهندسی موتور، مهندسی کشتی و عرشه فعالیت دارند. در رأس آنها می‌توان به دانشگاه علوم دریایی چابهار، دانشگاه علوم دریایی امام خمینی و دانشگاه خارگ اشاره کرد. علاوه بر این، مؤسسات تخصصی دیگری نیز در حال فعالیتند.

به جوانان توصیه می‌کنم به دریانوردی به ‌عنوان یک شغل جذاب و درآمدزا توجه کنند. این حرفه، به‌ویژه در مسیر ارتقا از ملوانی تا افسری و فرماندهی کشتی، آینده‌ای روشن و درآمدی قابل‌ توجه به همراه دارد. بازار کار نیز چه در داخل و چه خارج از کشور وجود دارد و تقاضا بالاست.

مؤسسات آموزشی ما بر اساس استانداردهای کنوانسیون STCW و دوره‌های آموزشی سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) فعالیت می‌کنند. این دوره‌ها به ‌طور مستمر ممیزی، اصلاح و به‌روزرسانی می‌شود تا با ضوابط جدید هماهنگ باشد. همچنین در حوزه استانداردسازی و یکسان‌سازی منابع آموزشی گام‌های مهمی برداشته شده و به‌زودی بخشی از این منابع رونمایی خواهد شد.