کاهش 2 متری تراز آب دریای خزر؛ تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌هد تراز آب دریای خزر در نیمه شمالی طی سال‌های متمادی کاهش یافته و به پایین‌ترین میزان خود در ۳۰ سال اخیر رسیده است.

به گزارش صنعت‌صنف، دریای خزر که با نام‌های دریای مازندران یا دریای کاسپین نیز مشهور است، دریاچه‌ای است که از جنوب به ایران، از شمال به روسیه، از غرب به جمهوری آذربایجان و روسیه و از شرق به ترکمنستان و قزاقستان راه دارد.

دریای خزر در گذشته بخشی از دریای تتیس بود که اقیانوس آرام را به اقیانوس اطلس وصل می‌کرد اما درنهایت با حرکت ورقه‌های زمین، بین خشکی‌ها محصور شد. این دریاچه با مساحت 43 هزار و 800 کیلومتر مربع بزرگترین دریاچه آب شور جهان است.

کم‌عمق‌ترین ناحیه این دریاچه با عمق 25 متر در منطقه شمالی است و عمیق‌ترین مناطق در قسمت مرکزی و جنوبی واقع شده که در بعضی از مناطق جنوبی 900 تا 1000 متر عمق دارد.

دریای خزر در سال‌های اخیر توسط عواملی مختلفی ازجمله آلودگی‌های نفتی، ورود فاضلاب، آلودگی‌های پلاستیکی و ... تهدید می‌شود اما در میان همه تهدیدات «کاهش تراز آب» دریای خزر در حال حاضر اصلی‌ترین تهدید این دریا است.

تصاویر ماهواره‌ای اصلی‌ترین منبع سنجش تراز آب دریای خزر هستند و براساس آخرین تصاویری که در اختیار تسنیم قرار گرفته است، کاهش تراز آب دریای خزر در قسمت شمالی این دریاچه به‌طور کامل مشهود است. این تصاویر سیر کاهش تراز آب دریای خزر را از سال 1379 تا 16 تیرماه 1402 رصد کرده است.

باتوجه به اینکه قسمت‌های جنوبی دریای خزر عمق بیشتری دارد، کاهش تراز آب در نیمه شمالی بیشتر از نیمه جنوبی به چشم می‌خورد.

دریای خزر با فاجعه روبه‌رو است

بنابر اعلام تسنیم، سال 2020 میلادی، مقاله‌ای با عنوان «طرف دیگر سطح تراز آب دریاها» در نشریه نیچر آلمان چاپ شد که نتایج پژوهش‌های آن نشان می‌دهد براساس سناریوهای مختلف، سطح آب دریای خزر تا پایان قرن حاضر 9 تا 18 ‌متر پایین خواهد آمد! این پژوهش می‌گوید که دریای خزر با «فاجعه» روبه‌رو است.

بر اساس این گزارش، طی سه دهه گذشته سطح دریای خزر مقداری افت کرده اما تبخیر زیاد آب، یخ نبستن دریای خزر طی زمستان در مناطق شمالی و عدم تعادل در میزان آب‌های ورودی باعث خواهد شد که تا پایان قرن 21 حداقل 9 متر از سطح آب دریا کاهش یابد و این رقم حتی می‌تواند به 18 متر برسد.

گزارش یاد شده چنین سناریویی را تهدید زیست‌محیطی نامیده و می‌گوید سطح دریای خزر به صورت فزاینده‌ای پایین‌تر می‌آید و شتاب کاهش آب در حال افزایش است.

باتوجه به اینکه آب‌های بخش روسیه و ترکمنستان خزر، کم عمق است، با افت 9 متری آب حدود 24 درصد از مساحت سطح خزر کوچک خواهد شد و اگر 18 متر آب افت کند، 34 درصد از سطح این دریاچه خشک خواهد شد!

در این‌باره معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست گفت: تراز اکولوژیک دریای خزر در طول عمر این دریا به‌طور طبیعی نوسانات سینوسی داشته و همواره طی چندین سال تراز آب خزر افزایش و در ادامه طی چندین سال سیر کاهشی را طی کرده است اما طی دو دهه اخیر روند کاهش تراز آب خزر طولانی‌تر شده و شدت کاهش تراز آب به‌ویژه در سال‌های اخیر شدت یافته به طوری که تنها در سال 1401، تراز آب 26 سانتی‌متر کاهش یافته است.

مجتبی ذوالجودی ادامه داد: درمجموع از سال 1375 تا 1401 که روند کاهش تراز آب شروع شده، حدود 2 متر از سطح آب کاهش یافته و به کمترین میزان در 30 سال اخیر رسیده است.

طبق گزارش مؤسسه تحقیقات آب وزارت نیرو، سطح آب دریای خزر پس از بالاترین تراز خود در 80 سال اخیر که در سال 1374 میلادی اتفاق افتاد، با سیری غیریکنواخت در حال کاهش است؛ بیشترین میزان این کاهش نیز در بازه زمانی سال‌های 1387 تا 1394 به وقوع پیوسته و این رخداد با کاهش قابل ملاحظه آبدهی رودخانه‌های مهم شمالی ازجمله رودخانه ولگا هم زمان بوده است. البته طی سال‌های اخیر افزایش دمای هوا و اثرگذاری آن بر میزان تبخیر و هدر رفت آب، در روند تغییرات سالانه و نوسانات آب تأثیر داشته است.

ورودی آب‌های سطحی حدود 74 تا 85 درصد آب ورودی خزر را تأمین می‌کند که طبق برآوردها، رودخانه ولگا با حدود 250 میلیارد مترمکعب از کل 320 میلیارد مترمکعب آب ورودی از طریق آب‌های سطحی، حدود 80 درصد آب ورودی به خزر را تأمین می‌کند.

باتوجه به نقش ولگا در تأمین آب خزر، کاهش آبدهی این رودخانه در کنار عوامل طبیعی ازجمله افزایش تبخیر آب خزر و افزایش حرارت آب (دمای آب خزر در سال 1400 نسبت به میانگین بلندمدت 1 درجه افزایش یافته است) از مهمترین عوامل کاهش تراز و پسروی آب خزر در سال‌های اخیر هستند.

25 متر بیلان منفی دریای خزر

از سوی دیگر سرپرست مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر نیز اظهار داشت: در یک بازه 99 ساله تراز آب دریای خزر 25 متر بیلان منفی داشته است و از سال 1930 که دوره شروع سدسازی‌ها بود کاهش تراز آب به طول سه متر رخ‌ داده است.

سیده‌معصومه بنی‌هاشمی افزود: سالانه یک متر از سطح آب دریای خزر برابر 380 میلیارد مترمکعب بر اثر تبخیر از دست می‌رود و این میزان تبخیر در سواحل جنوبی خزر بیشتر از دیگر مناطق خواهد بود.

کاهش تراز اکولوژیک دریای خزر واکنش رئیس سازمان حفاظت محیط زیست را نیز در پی داشت و سلاجقه در این خصوص با اشاره به کاهش ورودی‌های دریای خزر از سوی کشورهای همسایه گفته است: ورودی رود ولگا بسته شده است. از طرفی میزان بارش در کل حوزه آبخیز دریای خزر کاهش یافته است. ورودی دریای خزر کاهش یافته و تراز آب دریا در حال پایین رفتن است و در برخی آمار اعلام شده که نزدیک یک متر در 4، 5 سال اخیر دریا عقب‌نشینی داشته و در سال به طور میانگین دریای خزر 20 سانتیمتر عقب‌نشینی می‌کند.

به گفته کارشناسان کاهش تراز دریای خزر، علاوه بر تهدیدات محیطی زیستی و نابودی گونه‌های ارزشمند گیاهی و جانوری، خطری برای امنیت غذایی کشورها محسوب می‌شود. بحران‌های اقتصادی و مشکلات در تأمین انرژی به واسطه غرقاب شدن چاه‌های نفتی نیز دیگر پیامد این موضوع است.

در همین حال سخنگوی سازمان فضایی ایران ضمن تأیید کاهش سطح آب دریای خزر گفت: بررسی‌ها نشان می‌دهد که بخش شمالی دریای خزر در سالیان گذشته به‌خصوص دو سال اخیر با کاهش سطح آب و پیشروی خط ساحل که نشأت‌گرفته از کاهش میزان آب بوده، روبه‌رو شده است.

حسین دلیریان با بیان اینکه سازمان فضایی ایران با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای، وضعیت سطح آب دریای خزر به‌عنوان بزرگترین دریاچه جهان را بررسی کرده است، افزود: در این بررسی‌ها که شامل بررسی یک بازه زمانی حدود 10ساله است و توسط بخش سنجش از دور سازمان فضایی ایران انجام شده، بخش‌های مختلف دریای خزر از منظر سطح آب دریا مورد ارزیابی قرار گرفته است.

دلیریان ادامه داد: در بخش جنوبی و سواحل ایران، تغییرات زیادی حاصل نشده که احتمالاً به‌دلیل شیب یا عمق دریا در این بخش است اما سیر کاهش سطح آب دریای خزر موضوعی مهم و جدی تلقی می‌شود.

وی تأکید کرد: درمجموع، سازمان فضایی ایران به‌عنوان متولی بخش فضایی کشور تأیید می‌کند که سطح آب دریای خزر کاهش یافته است و این کاهش سطح در صورت تداوم یافتن، در سالیان پیش‌ِرو مشکلات زیست‌محیطی زیادی را برای همه کشورهای ساحلی ایجاد خواهد کرد.

21 مرداد روز ملی دریای خزر

به گزارش صنعت‌صنف، در سال ۱۳۸۲ (۲۰۰۳ میلادی) ۵ کشور ساحلی خزر شامل آذربایجان، ایران، قزاقستان،‌ روسیه و ترکمنستان، کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر موسوم به کنوانسیون تهران را امضا کرده و در تاریخ ۱۲ آگوست ۲۰۰۶ برابر با ۲۱ مردادماه ۱۳۸۵ متعهد شدند تا مفاد این معاهده‌نامه را رعایت کنند و از آن به بعد این روز به‌عنوان «روز دریای خزر» نامیده شد.

دریای خزر به‌عنوان بزرگترین حوضه آبی داخل خشکی در مرز قاره آسیا و اروپا واقع است و هر ساله مراسم بزرگداشت روز ملی دریای خزر در ۵ کشور ساحلی پیرامون خزر، برگزار می‌شود.