ایران تشنه است از بس که آب ندارد؛ آنچه سرپرست سابق وزارت جهادکشاورزی درباره حقایق آبی ایران گفت، تلخ‌تر و غم‌انگیزتر از هر تراژدی تاریخی است که باورش ناممکن می‌نماید.

به گزارش پایگاه خبری صنعت‌صنف، اینکه آمارها تا این اندازه پرده از وجود یک فاجعه آبی و درواقع بی‌آبی برمی‌دارند شایسته تقدیر است از عباس کشاورز که با ارائه یک تحقیق جامع و مستند به اعداد و ارقام دقیق، به همگان از مردم تا مسئولان، کشاورزان و صنعتگران و فعالان محیط زیست هشدار ‌داد که بپذیرند ایران تشنه است از بس که آب ندارد! 

معاون پژوهش مرکز ملی مطالعات کشاورزی و آب اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران دو مساله آب و اشتغال را جزو مسائل بزرگ و جدی کشور برشمرد و با به تصویر کشیدن یک پاورپوینت 78 صفحه‌ای بر این نکته تأکید کرد که موضوع آب به دست متخصصان آب، حل شدنی نیست بلکه نیاز به مشارکت همگانی و تعامل ملی دارد.

کشاورز سخنش را این‌گونه آغاز کرد که در ادبیات اینکه گفته می‌شود کشاورزی، صنعت و شرب چقدر آب مصرف می‌کنند؟ باید گفت که بخش شرب و صنعت غیر از وسایلی که برای خنک کردن و گرمایش استفاده می‌کنند در بقیه موارد، آب را آلوده کرده و مصرف نمی‌کنند بلکه آن را به صورت پساب دوباره به طبیعت برمی‌گردانند و از بین نمی‌رود و در این میان فقط بخش کشاورزی است که آب را مصرف می‌کند.

هورالعظیم و دریاچه ارومیه را خشکاندیم

او تصریح کرد هر آنچه از فجایع آبی در کشور به وجود آمده ناشی از عملکرد ساکنان ایران زمین است و در این‌باره ارزیابی‌های انجام شده از سوی محققان ژاپنی، سازمان فائو و کارشناسان ایرانی درباره دریاچه ارومیه نشان می‌دهد که تغییرات اقلیمی تنها 18درصد در کاهش آب این منطقه موثر بوده در حالیکه اثرگذاری انسان 82 درصد بوده است.

وی افزود: سد کرخه در حالی در دولت‌های قبل با افتخار روی هورالعظیم احداث و به بهره‌برداری رسید که در همان زمان، یونسکو به طور رسمی اعتراض خود نسبت به آثار این سد اعلام کرد. بر این اساس، بیژن زنگنه که در آن زمان وزیر نیرو بود، در گزارشی اعلام کرد که یک میلیارد و 350 میلیون مترمکعب از آب این سد به هورالعظیم اختصاص پیدا می‌کند. اما از آن تاریخ که 24 سال سپری شده، آبی به هورالعظیم سرازیر نشده و تنها در سال 98 آن هم به‌واسطه سیلاب به هورالعظیم آب رسیده است.

آب کشور کجا رفت؟

سرپرست سابق وزارت جهادکشاورزی سپس با طرح این پرسش که آب کشور کجا رفته است؟ با اشاره به برخی مطالعات به جا مانده از دهه‌های گذشته که در آن اعلام شده، حجم منابع آب کشور، معادل 136 میلیارد مترمکعب است، ادامه داد: در حالیکه میزان بارش‌ها طبق یک شیب ملایم از حدود 250 میلیمتر به 240 میلیمتر کاهش یافته اما با کاهش شدید در میزان روان‌آب در کشور روبه‌رو هستیم به طوریکه حجم روان‌آب‌ها از میزان بارندگی پیروی نکرده و کاهش 54.7 درصدی روان‌آب در نیمه اول دهه 90 شمسی نسبت به نیمه اول دهه 50 شمسی مساله‌ای قابل توجه است.

کشاورز افزود: رابطه میان میزان بارندگی و روان‌‌‌آب‌ها در دهه 1370 دچار شکستگی شده است؛ افزون بر این، 13 رودخانه دائمی در کشور وجود داشت که البته کارون خشک شد و اکنون دیگر نمی‌توانیم بگوییم ایران از رودخانه دائمی برخوردار است. در این میان، عده‌ای بر این باورند که کاهش میزان بارندگی به کاهش روان‌آب‌ها دامن زده است اما روان‌آب‌ها در دو حوضه آبریز هراز و قره‌سو که با افزایش بارندگی روبه‌رو هستند، همچنان در حال کاهش است. بر این اساس، پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که میزان روان‌آب‌های کشور با تداوم وضعیت موجود بیش از 40 تا 42 میلیارد مترمکعب نخواهد بود.

کشاورز وضعیت آب زیرزمینی در کشور را نیز نامطلوب دانست و گفت: تعداد چاه‌های‌ آب کشور از حدود 40 هزار حلقه در دهه 60 خورشیدی به 840 هزار حلقه افزایش یافته که 50 درصد این چاه‌ها از نوع غیرمجاز است. میزان کسری مخازن آب در کشور نیز صعودی بوده طوریکه این میزان از کسری در دهه 60 حدود 20 میلیون مترمکعب بود و در حال حاضر به 140 میلیارد مترمکعب رسیده است.

او با بیان اینکه «موجودیت شهرها در مخاطره قرار دارد»، خاطرنشان کرد: 55 درصد آب‌های کشور زیرزمینی است که در سال 1382 مصوبه‌ای برای تعادل‌بخشی به منابع آب زیرزمینی صادر شد. پس از آن نیز شورای عالی آب مصوبه‌ای گذراند اما تاکنون توفیقی در حفظ آب‌های زیرزمینی حاصل نشده است.

آب از مرز فاجعه گذشته است

معاون پژوهش مرکز ملی مطالعات کشاورزی و آب اتاق ایران سپس به استانداردهای برداشت از منابع آب اشاره کرد و یادآور شد: یونسکو حدود 60 سال پیش از عده‌ای از کارشناسان و صاحب‌نظران درباره میزان برداشت آب از طبیعت نظرخواهی کرد که نظر آنان جالب توجه است؛ به عقیده آنان اگر انسان می‌خواهد بدون نگرانی از کمبود آب و عواقب‌ آن زندگی کند باید 20 درصد از منابع آب موجود در طبیعت برداشت کند. همچنین اگر انسان می‌خواهد هم نگران باشد و هم به زندگی خود رونق ببخشد فقط 40 درصد می‌تواند برداشت کند. اما اگر میزان برداشت به 60 درصد برسد باید آماده فاجعه باشد. این ارقام در حالی مطرح می‌شود که میزان برداشت ما از منابع آب 89 درصد است. بنابراین نباید بگوییم آب به کجا رفته است؛ ما آب را از طبیعت گرفته‌ایم و در نتیجه آن تالاب‌ها و رودخانه‌ها خشک شدند.

کشاورز به تجربه روسیه اشاره کرد که برای کشت پنبه دریاچه آرال را خشکاند و حالا به گفته او در 230 کیلومتری این دریاچه، جنبنده‌ای باقی نمانده است.

او گفت که هیچ کشوری مانند ایران از منابع آبی خود برداشت نکرده است؛ چنانکه چین 20 درصد، هند 33 درصد، آفریقای جنوبی 27 درصد ترکیه 23.9 درصد، پاکستان 76 درصد و عراق 48 درصد برداشت کرده‌اند.

کشاورز در ادامه به این نکته اشاره کرد که در تاریخ آب کشور، هیچگاه مدیران سهم آب قابل برداشت را انشا نکرده‌اند و تنها حمید چیت‌چیان، وزیر نیروی دولت یازدهم در سال 1394 در نامه‌ای به اعضای هیات دولت این سهم را تعیین کرد.

کشاورز سپس به پدیده ریزگردها در کشور اشاره کرد و گفت: تمام گناه ورود ریزگردها طی سال‌های اخیر به ایران را نباید بر گردن کشور عراق انداخت بلکه بیش از 40 درصد عوامل پدیدآورنده این اتفاق شوم، در داخل کشور است.

وی افزود: قرار بود با احداث سد کرخه روی هورالعظیم، یک میلیارد و 350 میلیون مترمکعب از آب این سد به هورالعظیم اختصاص پیدا ‌کند اما از آن تاریخ 24 سال سپری شد و آبی به هورالعظیم سرازیر نشد.

او دیپلماسی آب در کشور را غیرفعال دانست و گفت: من معتقدم که تحریک صدام برای حمله به ایران به سبب آن بود که ترکیه بتواند پروژه گاپ و ساخت سدهایش را بر رود فرات اجرایی کند و به این ترتیب 75 درصد آب این رودخانه را برداشت کرد.

کشت محصول و مساحت زمین‌های کشاورزی را کم کنید

سرپرست سابق وزارت جهادکشاورزی که در سی و پنجمین جلسه هیات نمایندگان اتاق تهران سخن می‌گفت با بیان اینکه «بخش آب فاقد نظام حکمرانی و نظام تدبیر بوده و دولتی و بخشی اداره می‌شود»، اظهار داشت: در 24 سال گذشته به وسعت زراعت، 200 هزار هکتار و به وسعت باغات، یک میلیون هکتار افزوده شده است؛ در حالیکه عملکرد کشاورزی در سایه این رشد، مطلوب نبوده است. حال آنکه با وجود کمبود منابع آب، افزایش تولید کشاورزی ممکن است اما باید توجه داشت که این بخش نیازمند پوست‌اندازی بوده و افزایش تولید با تکنولوژی و محصولات موجود امکان پذیر نیست.

کشاورز در ادامه تاکید کرد که طی 10 سال آینده، کشت سبزی، صیفی‌ و بخش زیادی از باغات باید به گلخانه‌ها محدود شود. در یک کلام، کشور به ریاضت آبی 10 ساله برای پشت سر گذاشتن بحران آبی نیاز دارد.

وی همچنین از دیگر راهکارهای فوری برای نجات منابع آبی کشور را کاهش مساحت اراضی کشاورزی عنوان کرد و گفت: از  مساحت زراعت و باغات باید کاسته شود؛ به‌عنوان نمونه از میزان اراضی کشت گندم باید 600 هزار هکتار، از اراضی کشت شلتوک 123 هزار هکتار، از اراضی چغندر بهاره 50 هزار هکتار، از اراضی گوجه‌فرنگی 60 هزار هکتار و از اراضی جالیز باید حدود 100 هزار هکتار کاهش پیدا کند. در عین حال، تولید برخی محصولات باغی مانند سیب، انگور، پسته و مرکبات نیز باید کم شود.

وی با بیان اینکه سهم بیشتری از آب بخش کشاورزی باید به مناطق شهری و محیط‌زیست اختصاص یابد، افزود: کشاورزی در ایران باید مبتنی بر کشت پاییزه و زمستانه شود.

کشاورز همچنین به مقوله آب مجازی نیز اشاره کرد و با بیان اینکه آب مجازی، کل آبی است که برای تولید یک واحد محصول، کالا یا خدمات مصرف می‌شود، افزود: تولید گوشت قرمز ازجمله محصولاتی است که ردپای آب مجازی در آن بسیار مشهود است به طوریکه به ازای هر یک تن گوشت قرمز تولیدی، 8 میلیارد مترمکعب آب مصرف می‌شود. بنابراین تولید گوشت قرمز در ایران باتوجه به کمبود آب، توجیه‌پذیر نیست و این محصول را باید وارد کرد.

او گفت: ارزیابی‌های انجام شده نشان می‌دهد ایران 45 میلیارد مترمکعب از محل واردات محصولات کشاورزی آب مجازی وارد کرده و 9.5 میلیارد مترمکعب نیز آب صادر می‌کند. به بیان دیگر به طور خالص ایران 35 میلیارد مترمکعب آب وارد می‌کند.

مدیریت آب روز به روز بدتر می‌شود

کشاورز در ادامه بازتخصیص آب در بخش‌های کشاورزی، صنعت و شرب را در راستای پایداری منابع و توسعه ملی ضروری دانست و گفت: توسعه پایدار از طریق توسعه کشاورزی محقق نمی‌شود. ارزش بخش کشاورزی با احتساب محصولاتی که وارد می‌شود، حدود 50 میلیارد دلار است. اگر این بخش هنر کند، ارزش افزوده بخش کشاورزی ظرف 10 سال به 100 میلیارد دلار افزایش پیدا خواهد کرد اما حتی با این 100 میلیارد دلار نیز جمعیت ایران صاحب دارایی و ثروت نخواهد شد.

او همچنین درباره آب‌های ژرف توضیح داد: نتایج مطالعه‌ای که درباره آب‌های ژرف در زابل صورت گرفته نشان می‌دهد که این آب‌ها از نوع تجدیدپذیر است اما هزینه پمپاژ آن از ارتفاع 2 الی 3 هزار متری بسیار بالاست و در عین حال این آب به‌دلیل عبور از لایه‌های زیاد زمین از کیفیت بالایی نیز برخوردار نیست.

کشاورز در پایان ارائه خود تاکید کرد تا زمانی که مدیریت آب در دست سیاسیون است و نه کارشناسان، وضعیت آب در ایران بدتر خواهد شد.

نسخه کامل گزارش عباس کشاورز را اینجا دریافت کنید

گزارش: دانش پورشفیعی