توسعه اقتصاد دریاپایه با بهره‌برداری پایدار از زیست‌بوم‌های آبی
توسعه اقتصاد دریاپایه با بهره‌برداری پایدار از زیست‌بوم‌های آبی؛ اقتصاد دریاپایه به عنوان یک چارچوب جامع، فرصتی است برای خلق ثروت از دریا، نه با استخراج بی‌رویه، بلکه با هوشمندسازی، افزودن ارزش و حفظ سلامت زیست‌بوم.
به گزارش صنعت‌صنف، سیدعلی‌اکبر هدایتی، رئیس دانشکده شیلات و محیط زیست دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان در یادداشتی به بررسی تأثیرات متقابل شیلات و محیط زیست دریایی، چالش‌های امروز و راهکارهای پایدار پرداخته است.
اقتصاد دریاپایه به عنوان مفهومی نوین در بهره‌برداری پایدار از منابع دریایی، نیازمند هماهنگی بین 3 رکن اصلی توسعه شیلات، حفاظت از محیط زیست و توسعه فعالیت‌های دریایی است. اقتصاد دریاپایه بر پایه بهره‌برداری پایدار، حفاظت از تنوع زیستی و انطباق با تغییرات اقلیمی استوار است. دریانوردی به عنوان شریان اصلی این اقتصاد، نقش دوگانه‌ای ایفا می‌کند؛ از یک سو به عنوان منبع آلودگی‌های بالقوه (میکروپلاستیک‌ها، آب توازن و آلودگی‌های نفتی) و از سوی دیگر به عنوان تسهیلگر اصلی تجارت و دسترسی به بازارهای جهانی برای محصولات شیلاتی و زیست‌فناوری دریایی.
حفظ سلامت آب‌ها، امنیت غذایی و پویایی صنعت شیلات در گرو بهره‌گیری از روش‌های پایدار و دانش‌بنیان است. در عصر بی‌ثباتی‌های زیست‌محیطی و چالش‌های نوظهور مانند آلودگی پلاستیکی و تغییرات اقلیمی، ضروری است پیوند میان بهره‌برداری پایدار و حفظ زیست‌بوم هرچه مستحکم‌تر شود.
در این یادداشت به بررسی تأثیرات متقابل شیلات و محیط زیست دریایی، چالش‌های امروز و راهکارهای پایدار پرداخته شده است. اقتصاد دریاپایه، توسعه اقتصادی را در هماهنگی کامل با حفظ سلامت زیست‌بوم‌های آبی جست‌وجو می‌کند.
این یادداشت با تأکید بر پیوند ناگسستنی 2 رکن شیلات پایدار و حفاظت از محیط زیست دریایی، بر راهکارهای پیشنهادی مبتنی بر فناوری‌های نوین (مانند آبزی‌پروری در قفس با سامانه‌های بازیابی آب، پایش ماهواره‌ای و اقتصاد چرخشی در بنادر)، احیای ذخایر (از طریق بازآفرینی ژنتیکی گونه‌های در معرض خطر مانند ماهیان خاویاری) و حکمرانی هوشمند (مبتنی بر سهمیه‌بندی صید، ایجاد مناطق حفاظت‌شده و رعایت استانداردهای بین‌المللی) استوار شده است.
دریای خزر، خلیج‌فارس و دریای عمان، موهبت‌های الهی هستند که ایران را در زمره کشورهای منحصربه‌فرد دارای دسترسی به منابع آبی غنی قرار داده‌اند. با این حال، بهره‌برداری از این منابع تاکنون به طور عمده روی رویکردهای سنتی و تک‌بعدی متمرکز بوده است.
اقتصاد دریاپایه به عنوان یک چارچوب جامع، فرصتی است برای خلق ثروت از دریا، نه با استخراج بی‌رویه، بلکه با هوشمندسازی، افزودن ارزش و حفظ سلامت زیست‌بوم. روز جهانی دریانوردی، فرصتی مغتنم است تا بر نقش این صنعت کهن به عنوان محرک و تسهیلگر این اقتصاد نوین تأکید شود.
اقتصاد دریاپایه از نظریه تا عمل فراتر از ماهیگیری و کشتیرانی است؛ این مفهوم دربرگیرنده طیف وسیعی از فعالیت‌ها شامل شیلات و آبزی‌پروری پایدار (حرکت از صید محض به سمت پرورش در قفس و احیای ذخایر)، زیست‌فناوری دریایی (استخراج داروها، مواد آرایشی-بهداشتی و آنزیم‌ها از آبزیان)، انرژی‌های تجدیدپذیر دریایی (استفاده از انرژی باد، موج و جزر و مد)، گردشگری دریایی پایدار (اکوتوریسم، غواصی و گردشگری کرانه‌ای) و صنایع دریایی سبز (ساخت شناورهای کم‌مصرف و سازگار با محیط زیست) است.
این نوشتار در پی آن است که با بررسی تجربیات موفق بین‌المللی و مطالعه ظرفیت‌های بومی، راهکارهای عملی برای توسعه اقتصاد دریاپایه در ایران ارائه دهد؛ راهکارهایی که بتوانند همزمان به رشد اقتصادی، ایجاد اشتغال، حفظ محیط زیست و افزایش بهره‌وری در بهره‌برداری از منابع دریایی بینجامند.
تلفیق توسعه پایدار شیلاتی و حفاظت از محیط زیست دریایی
- تقویت برنامه‌های بازآفرینی (restocking) گونه‌های اصلی ماهیان خاویاری (فیل‌ماهی و تاس‌ماهی) با استفاده از مدل‌های ژنتیکی برای حفظ تنوع ژنتیکی
- توسعه و بهینه‌سازی پیش‌پرور(hatchery) ماهیان تجاری با هدف افزایش بقای لارو و کاهش وابستگی به برداشت طبیعی
- ایجاد زنجیره ارزش «خاویار پایدار» با برچسب‌گذاری زیستی و گواهینامه‌های بین‌المللی برای دسترسی به بازارهای اروپایی و آسیایی
- گسترش پرورش گونه‌های بومی ماهیان استخوانی در سیستم‌های زمین‌چرخه (pond-based) و مداربسته (RAS)
- راه‌اندازی قفس‌های شناور برای پرورش ماهیان تجاری با امکان گردش آب طبیعی و ادغام بازیابی آب قفس (cage recirculation) برای کاهش انتشار فضولات و حفظ کیفیت آب منطقه‌ای
- پایش الکترونیکی مهاجرت و تراکم ماهیان استخوانی با تگ‌های ماهواره‌ای، جهت تعیین مناطق حفاظتی و برنامه‌ریزی فصل‌های صید
- کشت میکروجلبک‌ها به عنوان خوراک زنده در پیش‌پرورش لارو آبزیان
- راه‌اندازی مراکز پرورش صدف در مصب رودخانه‌ها برای تصفیه بیولوژیک فاضلاب‌ها
- مطالعه بر هم‌کنش پلانکتونی - زیستی برای پیش‌بینی پدیده‌های اُفتروفیکاسیون و تدوین پروتکل‌های کنترل تغذیه محیطی
- ترویج گردشگری زیست‌بوم‌محور در مزارع پرورش و مراکز بازآفرینی؛ جذب منابع مالی و انتقال دانش
- توسعه پرورش میگوی در استخرهای متراکم با سیستم تصفیه زیستی (biofloc) برای کاهش نرخ تبدیل خوراک
- راه‌اندازی پایلوت‌های صیادی مصنوعی (artificial reefs) در لنگرگاه‌ها جهت افزایش زیستگاه طبیعی و کاهش فشار صید
- تثبیت استانداردهای HACCP و ASC در مزارع میگو و کارخانجات فرآوری؛ برچسب‌گذاری منطبق با بازار اروپا و آمریکای شمالی
- پایش آلاینده‌ها در گوشت صدف و میگو، همراه با انتشار دوره‌ای داده‌ها برای جلب اعتماد بازار
- تحقیق و کاربرد خوراک‌های مبتنی بر پودر حشرات و پسماند صنایع غذایی برای کاهش هزینه خوراک به عنوان جایگزین پروتئینی در غذاهای پرورشی
- تأسیس کارگاه‌های تبدیلی جهت تولید پودر ماهی و روغن امگا ۳ با فرمولاسیون دارویی
توسعه آبزی‌پروری مبتنی بر پژوهش: اجرای پروژه‌های تحقیقاتی در زمینه پرورش ماهیان بومی در قفس، مطالعات ژنتیکی برای بهبود نژاد ماهیان تجاری، پژوهش در زمینه تغذیه پایدار آبزیان با استفاده از منابع غذایی بومی
مدیریت پایدار صید: اجرای برنامه‌های پایش ذخایر با استفاده از فناوری‌های نوین، توسعه مدل‌های پیش‌بینی ذخایر بر اساس داده‌های محیطی و مطالعات روی اثرات صید بر زیست‌بوم‌های دریایی
مدیریت صید بر اساس ظرفیت زیست‌بوم: تعیین سهمیه صید برای گونه‌های تجاری بر اساس ارزیابی ذخایر
کاهش صید ضمنی: استفاده از ادوات صیادی انتخابی برای به حداقل رساندن صید گونه‌های غیرهدف
حفاظت از رودخانه‌های تخم‌ریزی: ایمن‌سازی رودخانه‌های اصلی برای مهاجرت مولدان و جلوگیری از تخریب زیستگاه‌های طبیعی
حفاظت از زیستگاه‌های حساس: احیای جنگل‌های حرا، توسعه پروژه‌های احیای مانگرو در سواحل جنوبی، حفاظت از آبسنگ‌های مرجانی و ایجاد مناطق حفاظت‌شده دریایی
آموزش و توانمندسازی نیروی انسانی: بازنگری در محتوای آموزشی، گنجاندن درس‌های اقتصاد دریامحور در رشته‌های شیلات و محیط زیست، آموزش مهارت‌های نوین به صیادان و برگزاری کارگاه‌های آموزشی در زمینه روش‌های صید پایدار و آبزی‌پروری
سیاست‌گذاری و حکمرانی: تدوین سند ملی توسعه شیلات، تعیین راهبردهای کلان برای توسعه پایدار شیلات در چارچوب اقتصاد دریامحور، ایجاد تشکل‌های قدرتمند شیلاتی و تقویت نقش اتحادیه‌ها و تعاونی‌ها در مدیریت صید و بازاررسانی محصولات
نتیجه‌گیری
موقعیت استراتژیک ایران با دسترسی به دریای خزر در شمال و خلیج‌فارس و دریای عمان در جنوب، فرصت‌های بی‌نظیری برای توسعه پایدار شیلات و حفظ محیط زیست فراهم کرده است. صنایع شیلاتی و محیط زیست دریایی 2 روی یک سکه هستند که باید در تعادل با یکدیگر عمل کنند.
توسعه صنعت شیلات ایران در چارچوب اقتصاد دریامحور نیازمند نگرش نظام‌مند، مدیریت هوشمند و فناوری‌های پیشرفته است. شیلات و حفاظت از محیط زیست دریایی 2 عرصه جداگانه و متضاد نیستند، بلکه 2 روی یک سکه و اجزای ضروری و جدایی‌ناپذیر یک زیست‌بوم واحد به شمار می‌روند.
آینده پایدار صنعت شیلات ایران در گرو پذیرش این واقعیت است؛ واقعیتی که در آن بهره‌برداری هوشمندانه بر پایه دانش بومی و فناوری‌های روز، جایگزین برداشت‌های بی‌رویه گذشته می‌شود و سلامت دریا شرط لازم برای رونق اقتصادی و امنیت غذایی است. تحقق این امر تنها از طریق عزمی ملی، حکمرانی یکپارچه، سرمایه‌گذاری در پژوهش‌های کاربردی و مشارکت جوامع محلی ممکن خواهد بود.
توسعه اقتصاد دریاپایه، علاوه بر ابعاد زیست‌محیطی و فنی، مستلزم توجه به پیامدهای اجتماعی و اقتصادی آن بر جوامع محلی است. بسیاری از جوامع ساحلی ایران برای قرن‌ها وابسته به دریا بوده‌اند و تغییر الگوهای بهره‌برداری باید به گونه‌ای انجام شود که منجر به حذف یا حاشیه‌نشینی این جوامع نشود. برای دستیابی به این هدف، توانمندسازی صیادان خرد و ادغام آنان در زنجیره ارزش جدید از طریق تشکیل تعاونی‌های قدرتمند، آموزش روش‌های پایدار و دادن نقش در گردشگری ماهیگیری ضروری است.
همچنین توجه به نقش زنان در فرآوری محصولات شیلاتی، فروش و مدیریت کسب‌وکارهای کوچک محلی می‌تواند به تقویت اقتصاد خانوار و توسعه متوازن منطقه‌ای بینجامد. پیشنهادات ارائه شده برای هر یک از دریاهای ایران می‌تواند زمینه‌ساز بهبود وضعیت اقتصادی جوامع ساحلی، حفاظت از محیط زیست دریایی و ارتقای امنیت غذایی کشور باشد.
همچنین حفاظت از محیط زیست دریایی، شرط لازم برای تحقق اقتصاد دریاپایه پایدار در ایران است. دانشگاه‌ها می‌توانند با انجام پژوهش‌های بین‌رشته‌ای، ارائه راهکارهای علمی و تربیت نیروی انسانی متخصص، نقشی کلیدی در این زمینه ایفا و مسیر رسیدن به حفاظت پایدار از محیط زیست دریایی را هموار کنند.
ثبت دیدگاه